Eastway.pl

Aleksander II Nikołajewicz (ros. Александр II Николаевич) (ur. 29 kwietnia 1818 w Moskwie, zm. 13 marca 1881 w Petersburgu) – car Rosji w latach 1855-1881, syn Mikołaja I (1825-1855) z dynastii Romanowów i królewny pruskiej Charlotty (1798-1860) z Hohenzollernów, która po przejściu na prawosławie nosiła imię Aleksandry Fiodorowny.

Po wojnie krymskiej Aleksander II zdecydował się na wprowadzenie szerokich reform społecznych i gospodarczych. Najważniejszą z nich była reforma uwłaszczeniowa na wsi, jaka po wieloletnich przygotowaniach weszła w życie, przez wydanie w lutym 1861 r. carskiego manifestu o reformie wraz z towarzyszącymi mu ustawami. Zgodnie z nimi właściciele ziemscy nie mieli już prawa dysponować chłopami, karać ich, czy przesiedlać. Chłopi zaś mogli nabywać ziemię na własność i otrzymywali nadziały gruntowe za część nominalnej ich wartości i na wieloletnie raty.

Praktycznie pełna realizacja reformy agrarnej trwała kilkanaście lat, była korzystna dla państwa i właścicieli ziemskich, którzy otrzymali pieniądze. Chłopi otrzymali ziemię, ale obciążeni zostali poza opłatami podatkowymi także długoletnimi, wysoko oprocentowanymi, spłatami wykupowymi. Kręgi rewolucyjno-demokratyczne i liberalne w Rosji krytykowały tę reformę za jej połowiczność i przerzucenie kosztów na wieś; w różnych guberniach dochodziło do wystąpień chłopskich. Spotkały się one z ostrymi represjami, aresztowaniami, sądami i zsyłkami na katorgę.

Polityka Aleksandra II wobec Polaków początkowo była łagodniejsza od polityki, którą uprawiał jego ojciec – Mikołaj I. W kwietniu 1856 Aleksander zniósł w Królestwie i na Litwie stan wojenny. W maju tego roku ogłosił amnestię (obwarowaną wieloma warunkami) dla emigracji polskiej z 1831 roku, a we wrześniu ułaskawił znaczną część zesłańców na Sybir. Jednak Polacy, jak wyraził się w czasie swojej pierwszej wizyty w Warszawie w maju 1856, mieli wyzbyć się wszelkich marzeń o reformach politycznych.

W styczniu 1863. w Królestwie Polskim wybuchło powstanie niepodległościowe Polaków. Poprzedził je kilkuletni ferment i tworzenie się licznych kółek konspiracyjnych, w których zaangażowani byli głównie oficerowie i studenci. Przybrało od początku formę wojny partyzanckiej. Dlatego, mimo skierowania do jego stłumienia ok. 300 tys. wojska, regularnej armii trudno było uporać się z rozproszonymi wypadami powstańców. Zwłaszcza, że oprócz Królestwa, powstanie objęło również część terytorium Litwy i Wołyń. Stłumione zostało pod koniec 1863 r., ale pojedyncze wystąpienia powstańców trwały do jesieni 1864 r. Jeszcze w trakcie insurekcji, w dniu 2 marca 1864 r. Aleksander II wydał dekret o przeprowadzeniu w Królestwie reformy uwłaszczeniowej.

Równocześnie, równolegle z reformą agrarną, w latach sześćdziesiątych XIX wieku wprowadzone zostały w Rosji reformy w sądownictwie cywilnym i wojskowym, wojskowości, szkolnictwie wszystkich typów, finansach państwowych. Duże znaczenie miało wprowadzenie organów samorządowych w guberniach i powiatach w postaci tzw. urzędów ziemskich (1864 r.). Miały zajmować się one podniesieniem poziomu technicznego rolnictwa, rozwojem oświaty, opieki społecznej, szpitalnictwa, miejscowego handlu i przemysłu oraz budownictwem lokalnych dróg i mostów. W 1870 r. wprowadzono też samorządne dumy miejskie. W 1863 r. wprowadzono ograniczoną autonomię uniwersytetów, a rok później przeprowadzono gruntowną reformę sądową. Oskarżeni uzyskali prawo do obrony, zaczęli w Rosji działać adwokaci i sędziowie przysięgli. Sędziowie stali się niezawiśli i nieusuwali, a procesy były odtąd jawne. Wobec skazanych nie praktykowano już kar cielesnych (poza zesłanymi na katorgę). W 1874 r. weszła w życie przygotowana przez generała Dymitra Milutina reforma wosjkowa. Jednakowym obowiązkiem służby wojskowej objęto wszystkich poddanych Cesarstwa, bez względu na stan. Czas trwania służby skrócono do 6 lat (wcześniej trwała kilkanaście, nawet do 25). Osobom z wyższym wykształceniem czas ten jeszcze bardziej skracano.

W swej polityce zagranicznej dyplomacja rosyjska przez 15 lat zabiegała o zniesienie restrykcji w rejonie Morza Czarnego, jakie nakładał traktat paryski po wojnie krymskiej. W tym celu Rosja starała się o poparcie Francji, Austrii i Prus. Lecz Francja obyła się bez pomocy w swej krótkiej wojnie z Austrią o zjednoczenie Włoch w 1860 r., zaś Austrię różniły z Rosją rozbieżne interesy na Bałkanach. Jedynie Prusy wsparły roszczenia Rosji, a to za cenę jej neutralności w wojnie prusko-francuskiej w 1870. Doszło wówczas do konferencji mocarstw europejskich w Londynie, na której Rosja odzyskała możliwość posiadania floty wojennej i budowy umocnień na wybrzeżach Morza Czarnego.

Przez całe drugą połowę XIX wieku Rosja prowadziła intensywną eksplorację terytoriów w Azji i na Dalekim Wschodzie. W wyniku pertraktacji z Chinami w 1858 r. do Rosji przyłączony został Kraj Nadamurski, położony na północ od rzeki Amur, oraz Kraj Ussuryjski, gdzie Rosjanie założyli kilka nowych miast, w tym Chabarowsk i wielki niezamarzający port Władywostok nad Morzem Japońskim. Od 1853 r. Rosja zaanektowała również północną część wyspy Sachalin, zaś w 1875 r. jego część południową, w zamian za szereg wysp Archipelagu Kurylskiego, przekazanych Japonii. Natomiast w 1867 r. sprzedała Stanom Zjednoczonym półwysep Alaskę za 7,2 mln dolarów.

Równocześnie w latach 1868-1887 Cesarstwo Rosyjskie dokonało sukcesywnych podbojów Chanatów Chiwy, Buchary, Samarkandy i Taszkientu w Azji Środkowej. Zamieszkane one były przez plemiona Kirgizów, Kazachów, Uzbeków, Tadżyków i inne, częściowo prowadzące koczowniczy tryb życia i funkcjonujące w zacofanych strukturach państwowych feudalno-patriarchalnych.

Bezpośrednio po wojnie krymskiej Rosja nie angażowała się w większym stopniu w sprawy bałkańskie, by nie narazić się mocarstwom zachodnim. Jednakże ruchy narodowo-wyzwoleńcze na Półwyspie Bałkańskim narastały nieustannie, wymuszając od Rosji aktywnego ich wspierania. W 1875 r. wybuchły powstania w Bośni i Bułgarii, a rok później Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji. Wojska tureckie bezwzględnie rozprawiły się z powstańcami bułgarskimi i rozbiły siły serbskie, mimo ich wsparcia przez tysiące ochotników z Rosji i całej Europy. Wówczas, po wcześniejszym zapewnieniu neutralności Austrii i Niemiec, do wojny przystąpiła także Rosja. wojna rosyjsko-turecka trwała od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878.

Mimo problemów, związanych z niedokończoną reorganizacją swych sił zbrojnych i trudnościami w zaopatrzeniu, oraz twardego oporu tureckiego, w styczniu 1878 r. Rosjanie znów, jak w 1829, podeszli w pobliże Stambułu. Znów mogli go zdobyć, czego nie uczynili ze względu na stanowisko mocarstw zachodnich, ciągle opowiadających się za utrzymaniem imperium tureckiego, a przeciwko hegemoni Rosji we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Gdy więc w lutym 1878 r. zawarty został traktat pokojowy rosyjsko-turecki w San Stefano pod Stambułem, mocarstwa zachodnie zażądały jego rewizji. Dokonano ją po kilku miesiącach na Kongresie Berlińskim z udziałem Anglii, Francji, Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Ograniczono na nim wielkość Bułgarii, która nadal miała być uzależniona od Turcji, zmniejszono też terytorium Serbii i Czarnogóry, jednak przyznając im i Rumunii pełną niepodległość. Rosja odzyskała południową Besarabię, Bośnia dostała się pod administrację Austrii, zaś Turcja utrzymała jeszcze Macedonię i Albanię.

Zwycięska wojna rosyjsko-turecka nie wpłynęła na osłabienie demokratycznych i socjalistycznych ruchów opozycyjnych w Rosji. Były one wszakże skutecznie i bezwzględnie zwalczane, głównie przez tajną policje i żandarmerię. Niektóre z bardziej radykalnych organizacji zmieniły więc swą taktykę działania i w odpowiedzi na terror policyjny zaczęły stosować terror antypaństwowy. Dotyczyło to m.in. organizacji „Narodna Wola”, której komitet wykonawczy podjął decyzję o zabiciu cara. Po wielu nieudanych próbach, z których car wychodził bez szwanku, zwykle na skutek przypadkowych okoliczności – w dniu 13 marca 1881 r. Aleksander II zginął w zamachu bombowym dokonanym przez działacza organizacji Narodna Wola – Polaka Ignacego Hryniewieckiego. Jego śmierć przekreśliła plany wprowadzenia w Rosji nowoczesnego państwa konstytucyjnego z bardzo ograniczonym, ale jednak wreszcie realnym udziałem ludu we władzy, który miał z poddanych przemienić się w obywateli. Tron po Aleksandrze II przejął syn Aleksander III (1881-94), który powrócił do polityki despotyzmu.

Wikipedia