Eastway.pl

Powiada się na Bliskim Wschodzie, że w interesach Greka przechytrzy jedynie Żyd, ale Żyda - tylko Ormianin. Ten naród kupców i podróżników z Kaukazu ma opinię jednej z najbardziej obrotnych i przedsiębiorczych nacji na świecie.

Dzieje Ormian

By poznać historię Ormian Krymskich, musimy cofnąć się co najmniej do czasów... biblijnego potopu. Dlaczego? Bo Arka Noego miała osiąść na stoku potężnej góry Ararat. To w jej cieniu wyrosło państwo Ormian. Sami opowiadają, że założycielem ich narodu był wnuk Noego, Hajk. Od jego imienia swój kraj nazwali Hajastanem. Pierwsi Ormianie pojawili się Krymie ok. I w. p.n.e. jako, że władca Armenii był sojusznikiem Mitrydatesa VI Eupatora. Na początku VIII w. jeden z ormiańskich książąt opanował Chersonez i zastąpił na tronie imperatora Bizancjum, zaś inny Ormianin z Krymu uczestniczył w nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Bizancjum i Rusią Kijowską. Wojny prowadzone przez Arabów i Bizancjum (VII - X w.), a następnie najście na Armenię Suldżuków spowodowały ogromne wyniszczenie kraju oraz ostateczny upadek stolicy - Ani. Po tych wydarzeniach rzesze uchodźców wyruszyły na nowe tereny, budując podstawy pod diasporę ormiańską. Pierwsze fale składały się głównie z dwóch grup uciekinierów, z jednej strony szukających schronienia szlachty i rycerstwa, parających się głównie wojaczką jako najemni żołnierze rozmaitych książąt rozdrobnionej Rusi, z drugiej zaś - kupców budujących placówki handlowe w państwach na północ od Morza Czarnego. W latach późniejszych skład emigracji zdominowała zdecydowanie ta druga grupa. Wtedy to pierwsza wielka fala Ormian napłynęła na Krym (oprócz tego Ormianie kierowali się na północny brzeg Morza Czarnego, na Bałkany, północny Kaukaz).
Następna migracja w XIII-XIV w. związana była z podbojami mongolskimi. Tym sposobem na Krymie powstała liczna społeczność ormiańska.

Pierwsi Ormianie na Krymie utrzymywali się przede wszystkim z handlu z ludami, mieszkającymi nad Donem, na północnym Kaukazie i nad dolnym Dunajem. Powstanie pierwszych kolonii ormiańskich na Krymie miało typowo handlowe podłoże. Ormiańskich kupców przyciągało morze oraz możliwości zysku. Także ormiańscy rzemieślnicy widzieli w Krymie lepsze miejsce na zbyt swoich towarów. Pracowici i łatwi w obyciu Ormianie szybko zaprzyjaźniali się z miejską ludnością, a ich liczba szybko wzrastała. Aktywnie wspomagali rozwój miasta Kaffy. Ich dotacje dla skarbu miasta były wielokrotnie wyższe niż ich wspólnot, a Ormianie stanowili 70% ludności miasta.
Później do społeczeństwa krymskich Ormian dołączyli jeszcze Ormianie uciekający ze słabnącej Złotej Ordy.

W 1475 roku, kiedy Krym został zdobyty przez Turków wielu Ormian zostało siłą wywiezionych do Stambułu. Między XII- XVII w. znajdowała się na Krymie duchowa stolica Ormian. W klasztorze Surb Chacz przechowywana była narodowa relikwia Pyrg Chaczkar (Kamień Zbawiciela). Przez Genueńczyków Krym był zwany Morską Armenią. Największym ośrodkiem ormiańskim była Kaffa czyli dzisiejsza Teodozja, duże ormiańskie społeczności zamieszkiwały również w dzisiejszym Starym Krymie, Sudaku i Biełogorsku. Szacuje się, że liczebność Ormian w czasach chanatu wynosiła ok. 300 tyś.

W okresie wojny z Turcją o Krym Rosjanie postanowili pozbawić chana jego podstawowych źródeł dochodów oraz zmusić go do korzystania z żołdu Rosjan. Ponieważ cały przemysł, handel oraz rolnictwo znajdowały się w rękach Ormian oraz Greków Rosja postanowiła namówić narody te do przesiedlenia się. Jako pierwsza zgodę na przesiedlenie wydała ormiańska magnateria oraz zamożni kupcy. Liczyli oni, że w nowych miejscach, dzięki obiecanym przez Rosjan przywilejom, otworzą się przed nimi nowe możliwości działalności kupiecko-przemysłowej, a tym samym możliwości wzbogacenia się.
W 1778 roku Krym opuściło 12,5 tysięcy ludzi. Przesiedlanej ludności wydzielono ziemie nad Dnieprem i Samarą. Ormianie jednak zwrócili się do Rosyjskich władz z prośbą o umożliwienie założenia osady w okolicy twierdzy świętego Dimitrija Rostowskiego, miejsca komercyjnego i dogodnego dla rozwoju rolnictwa i przemysłu. Po wielomiesięcznych trudach dotarli w 1779 nad Don. Wędrówka ta kosztowała Ormian ogromne straty w ludziach. Takie były początki założonego przez Ormian miasta Rostowa nad Donem.

Po przesiedleniu Ormian, ormiańska kolonia założona w średniowieczu praktycznie przestała istnieć. Przestała przy tym także istnieć na Krymie gospodarka i jej podstawowe gałęzie. Handel, produkcja przemysłowa, rolnictwo po odejściu Ormian i Greków popadły w ruinę. W 1798 roku wystosowano manifest nawołujący do zasiedlania Krymu nowymi zagranicznymi kolonistami. Sprowadzić się mógł każdy, bez względu na stan czy wyznanie. Każdy mógł osiedlić się w wybranym przez siebie miejscu, z wyjątkiem Sewastopola , który pełnił rolę portu wojennego. Wielu Ormian skorzystało z tej szansy i w końcu XVIII w. oraz początku XIX w. sprowadziło się na półwysep, tworząc nową ormiańską kolonię na Krymie. Ormianie przeprowadzali się na Krym aż do pierwszej wojny światowej i rzezi Ormian w Turcji 1915 roku.

Największym pragnieniem nowo przybyłych Ormian było osiedlenie się w Starym Krymie, prawie zresztą pozbawionym mieszkańców. Miasto zaczęło się zapełniać szczególnie w latach 1805-1806, a po otwarciu starokrymskiego ormiańskiego, miejskiego ratusza zasiedlanie miasta przybrało jeszcze szybsze tempa. W 1807 roku w Starym Krymie było wybudowanych już 160 domów i mieszkało w nim 1500 ludzi, w większości Ormian. Liczebność Ormian w Starym Krymie zwiększyła się również po przeprowadzce Ormian z Grigoriopola (dziś miasto w Mołdawii), który nie miał dobrych warunków do rozwoju przemysłu. Ponadto Ormianie sprowadzali się z zachodniej Armenii oraz przeróżnych rejonów Turcji. Przyczyniło się to do ukształtowania pokaźnych rozmiarów społeczności, w 1913-1914 na Krymie żyło ok. 14-15 tysięcy Ormian.

Podczas drugiej wojny światowej Ormianie padli ofiarą podobnej tragedii do tej, którą przeżyli krymscy Tatarzy, czyli przymusowej deportacji. Oskarżenia padły również podobne: działalność antyradziecka. Ormianie oskarżeni zostali o współpracę z Niemcami, organizowanie z udziałem emigrantów przybyłych z Niemiec i Turcji komitetów narodowych, które prowadziły działalność antyradziecką, o dążenia do stworzenia niepodległej Armenii, formowanie legionu ormiańskiego do walki z Armią Czerwoną, wreszcie o materialne wspomaganie Niemców i ich armii. 2 czerwca 1944 r. Państwowy Komitet Obrony podjął decyzję uzupełniającą postanowienie o wysiedleniu Tatarów, nakazując deportację z Krymu także innych "niemieckich wspólników". Wśród 37 tys. wysiedlanych znajdowali się Ormianie, Bułgarzy oraz Grecy. Wywieziono ich na Ural. Powrócili w latach 60-tych.

Lata minęły, zagoiły się rany, znów odżyły chęci odrodzenia na ziemi krymskiej kultury Ormian, języka, tradycyjnego wyznania. Podjęto działania odświeżenia pamięci o przeszłości.
W ostatnich latach społeczność ormiańska zaczęła rosnąć. Przyczynia się do tego napływ emigrantów z Azerbejdżanu. W 1994 ludność ormiańska na Krymie liczyła 4784 ludzi.

Od 1989 roku działa Towarzystwo Ormian Krymu, któremu udało się zjednoczyć wszystkich Ormian rozsianych na półwyspie. Wznowione zostało też legendarne czasopismo ormiańskie "Gołub Masisa". W 1996 powstało pismo "Surb Chacz", które jest swoistą encyklopedią kultury, religii i historii Ormian. Szkoły ormiańskie czynne są w Symferopolu, Jałcie, Sewastopolu, Sudaku, Teodozji oraz Ałuszcie. Na Pedagogicznym Uniwersytecie w Symferopolu kształcą się grupy Ormian, które mają uczyć młode pokolenie języka ormiańskiego. W 1999 roku została otwarta w jednej symferopolskich szkół klasa, w której dodatkowymi zajęciami są lekcje języka ormiańskiego.
Działa dziś kilka świątyń, a także jeden klasztor, odnowiony w 2002 roku, Surb Chacz koło Starego Krymu. Wznoszone są też nowe świątynie, w 1997 roku poświęcona została nowa cerkiew Surb Akor w Symferopolu. Innym ważnym wydarzeniem było okrycie w centrum Symferopolu dwóch pamiątkowych płyt na cześć braci Ajwazowskich.

Religia ormiańska

Żaden naród chyba nie zrósł się tak mocno ze swoją religią i swoim Kościołem jak naród ormiański, i to zarówno na ziemiach rdzennie ormiańskich, jak i na emigracji. Ormiański Kościół Apostolski był twórcą i animatorem kultury narodowej, siłą jednoczącą wszystkich Ormian, ośrodkiem oporu i walki o wyzwolenie narodowe i religijne. Religia stanowiła dla Ormian swoisty azyl - języka, kultury, obyczajowości, praw.

W roku 300 św. Grzegorz Oświeciciel zorganizował Kościół ormiański, który w 301 r., po ochrzczeniu króla Tirydatesa III (inna pisownia: Dertad III), stał się pierwszym chrześcijańskim krajem świata.
Kościół Ormiański oddzielił się od Kościoła powszechnego w roku 451. Wtedy to miał miejsce Sobór Chalcedoński, podczas którego ustanowiono dogmat o dwóch naturach Jezusa Chrystusa. Z powodu zmagań wojennych z Persją hierarchowie ormiańscy nie mogli brać udziału w Soborze Chalcedońskim. W rzeczywistości Ormianie nigdy nie pragnęli odłączać się od Kościoła powszechnego, nieszczęśliwe położenie geograficzne nie sprzyjało jednak kontaktom doktrynalnym i wzajemnemu zrozumieniu. Ostatecznie Kościół ormiański odrzucił postanowienia chalcedońskie w 554 roku.
Liturgia ormiańska jest jedną z najstarszych na świecie. Jej aktualna postać pochodzi z VII wieku i nawiązuje do jerozolimskiej liturgii pierwszych apostołów.

Język ormiański

Do początku V wieku jeszcze nie istniał pisany język ormiański. Językami liturgii i literatury były dla Ormian języki grecki i aramejski. Miało to jednak swoją dobrą stronę, gdyż każdy wykształcony Ormianin musiał znać również jakiś dodatkowy język, co wkrótce okazało się bardzo pożyteczne. Jego pojawienie się jest związane z dwoma wielkimi osobistościami: z świętym Kościoła ormiańskiego, Sahagiem Partevem Wielkim (390-439) i z wielkim mędrcem, również świętym Kościoła, Mesrobem Mashdotzem (360-440). Tradycja ormiańska twierdzi, że 36 literowy alfabet (w XII wieku dodano jeszcze dwie litery) został mu przekazany przez Boga w specjalnym objawieniu. Już na początku V wieku (lata 404 - 407) Ormiańczycy mieli gotowy własny alfabet i mogli dokonać rewolucji tworząc własną liturgię i w latach tzw. złotego wieku literatury ormiańskiej (407-450) przetłumaczyli Biblię (z języka greckiego), greckich i syryjskich Ojców Kościoła, księgi liturgiczne i bardzo wiele innych różnych dzieł literackich. Biblia była tłumaczona dwukrotnie: raz w latach 406-420 i drugi raz w latach 420-436. Pismo Św. było pierwszą księgą napisaną literami nowego, ormiańskiego alfabetu. Zaczęto tworzyć nowe, liczne szkoły. Najzdolniejsi uczniowie byli wysyłani do znanych ośrodków kulturalnych ówczesnego Bliskiego Wschodu, gdzie dokonywali licznych tłumaczeń z języka greckiego i aramejskiego na język ormiański. Dało to początek żywemu dziś piśmiennictwu, powstającemu w licznych diasporach ormiańskich na całym świecie. Do najwybitniejszych twórców na Krymie należą poeci epoki chanatu: Gregor Kacaefi (XV w. ), Simon Kacaefi, Chaspik (XVII w. ) Ormianie bardzo dbają o znajomość własnego języka i przedkładają go nad inne języki, którymi porozumiewają się z otoczeniem.

Kultura ormiańska

Rozwój kultury ormiańskiej na ziemiach krymskich miał miejsce szczególnie w XIX w oraz początku XX w. Wtedy to otwierano szkoły, uczelnie, wydawano książki oraz czasopisma. W 1816 zaczęła funkcjonować w Biełogorsku pierwsza ormiańska szkoła parafialna, która pociągnęła za sobą powstanie podobnych szkół w Starym Krymie, Teodozji, Eupatorii, Symferopolu.
W 1860 roku powstała pierwsza w historii krymskich Ormian drukarnia, wyposażona w najlepsze sprzęty sprowadzone z zagranicy. W drugiej połowie XIX w. rozwinęło się piśmiennictwo. Zaczęto wydawać czasopismo "Golub Masisa" oraz "Wychowawca".
Spośród Krymskich Ormian w XIX w. wyszła plejada znakomitych działaczy kultury, których twórczość miała ogromne znaczenie społeczne. Do najsławniejszych zaliczamy:
Iwan Konstantynowicz Ajwazowski
Urodzony w 1817 roku w Teodozji Iwan Ajwazowski miał również polskie korzenie. Jego ojciec pochodził z polskich Ormian i z Polski przeprowadził się na Krym. Ajwazowski zdobywał wykształcenie w symferopolskim gimnazjum oraz Akademii Sztuk w Petersburgu.
Zawsze starał się utrzymywać bliskie kontakty z ormiańską diasporą. W Petersburgu najbardziej lubił spędzać czas wśród Ormian. Osiadłszy na stałe w Teodozji zawsze starał się być pomocny swemu narodowi. Sfinansował budowę ormiańskiej cerkwi w Starym Krymie, a inne ormiańskie świątynie bezpłatnie udekorował swoimi płótnami. Często organizował charytatywne wystawy swoich prac, z których dochód przeznaczał na pomoc rodakom.
Ajwazowski ciężko przeżył turecką rzeż Ormian 1895-1896 wyrażając protest przeciwko barbarzyństwu Turków. Na znak protestu wyrzucił wszystkie swoje tureckie odznaczenia. W pomoc ocalonym zorganizował w Odessie wystawę, której 2000 rubli ofiarował Grekom i Ormianom.
Wśród twórczości Ajwazowksiego ważne miejsce zajmowała tematyka Ormian. Do nich należą takie obrazy jak: "Dolina góry Ararat", "Ararat", "Jezioro Sewan", Chrzest narodu ormiańskiego". Był także autorem obrazów z genocydu Ormian, np. "Ormianie załadowani na okręt" i "Ormianie żywcem wrzucani do Morza Marmara".
Christopor Kara-Murza
W rozwoju ormiańskiej muzyki narodowej zasłużył się szczególnie Ch. Kara-Murza. Urodzony w 1854 roku w Biłoogorsku. Tam skupiała się jego działalność, organizował chóry, dawał koncerty oraz komponował. W 1892 roku, przeniósł swoją działalność na Zakaukazie. Ponadto kolekcjonował religijne i narodowe pieśni Ormian, opracowywał do nich nuty oraz organizował ich wykonanie.
Manuk Magdesian
Słynny uczeń Ajwazowskiego, uznawany za jego następcę. Jego prace były wystawiane w Petersburgu, Moskwie, Charkowie, Odessie.
Aleksander Spendiarow
Urodzony w 1871 roku, najsławniejszy Ormiański kompozytor, o którym pamięć ważna jest dla wszystkich Ormian. Jego imię nosi Państwowy Teatr Opery i Baletu w Erewanie. Rodzina Spendiarowa osiedliła się Symferopolu. W jego dzieciństwie i młodości w jego domu częstym gościem był Iwan Ajwazowski. Ajwazowski często wygrywał na narodowych ormiańskich instrumentach tarze i kiamanczy narodowe pieśni krymskie. Aleksander zaś chciwie je wszystkie zapisywał. Spendiarow większość swego życia spędził w Jałcie. Jego dom w Jałcie był znanym centrum kulturalnym, gościł w nim m.in. M. Gorkij. W 1915-1916 jego głębokie poczucie patriotyzmu skłoniło go do stworzenia narodowej ormiańskiej opery, "Almast". W latach 20-tych XX w. prowadził szeroką działalność pedagogiczną. Otworzył szkołę muzyczną, przewodził chórami i orkiestrami. Opracował wiele rosyjskich, ukraińskich i tatarskich pieśni.
Nie bez powodu Tatarzy krymscy uważają Spendiarowa także swoim narodowym kompozytorem. Jego przybycie w 1924 roku do Armenii odegrało ogromną rolę w rozwoju życia muzycznego kraju.

Obyczaje i święta Ormian krymskich

Nowy rok
Niegdyś wierzono, że to jak będzie się świętować Nowy rok zadecyduje o tym jaki on będzie. Podobnie po dziś dzień mawia się i u nas. U Ormian świętowanie Nowego Roku zaczyna się już tydzień przed Sylwestrem, i kończy również tydzień po Nowym Roku. Jest to najważniejsze święto, w którym ludzie obdarowują się prezentami, a domy otwarte są dla gości. Stoły obfitują w jedzenie i słodycze, przyjaciele i rodzina odwiedzają się na wzajem. Głowa rodziny rozdaje swym domownikom prezenty. Dzieci zawieszają pończochy w nadziei, że nocą zapełnią się słodkościami. Podczas uroczystego posiłku głowa rodziny błogosławi stół i prosi rodzinę o popróbowanie miodu, aby w nowym roku było dużo słodkich dni.
Boże Narodzenie
Ormianie nie obchodzą świąt Bożego Narodzenia 25 grudnia. Zachowali oni najstarszą tradycję chrześcijańską - Kościoła jerozolimskiego, który do IV wieku nie świętował pamiątki narodzin Zbawiciela. Do Ormian, którzy od II wieku żyli z dala od reszty chrześcijaństwa w górach Kaukazu, wiadomość o ustanowieniu obchodów Narodzenia Pańskiego nie dotarła. Zgodnie z pierwotną tradycją 6 stycznia katolicy obrządku ormiańskiego obchodzą więc święto Epifanii. Wspominają wówczas i czczą trzy wydarzenia: narodziny Zbawiciela, pokłon Trzech Króli i chrzest Jezusa w Jordanie.
Ormianie nie mają wigilii, nie dzielą się opłatkiem, nie przystrajają również choinki. Pierwszego dnia święta Epifanii, po uroczystym nabożeństwie w kościele, spożywany jest obiad w rodzinnym gronie, który zaczyna wspólna modlitwa "Ojcze nasz". Drugi dzień świąt poświęcony jest modlitwie za zmarłych. Wierni odwiedzają groby bliskich, na cmentarzach odprawia się nabożeństwa za zmarłych. Pierwszego dnia świętują z żywymi, drugiego modlą się za zmarłych.
Ormianie nie organizują Pasterki, a w kościołach i domach nie ustawiają szopek. Mimo wszystko święto jest obchodzone bardziej uroczyście niż na Zachodzie. Sezon zimowy obfituje w wydarzenia kulturalne: opera, teatr, koncerty, wypełnione są publicznością, bez względu na warunki sali. Boże Narodzenie jest najlepszym pretekstem, zaprosić ludzi do świętowania na ulicach miasta.
Tjarndaracz (13 lutego)
Ormianie palą w cerkwiach świece, które później zabierają do domu. Zapalają je wtedy, kiedy szaleje burza, grad, co ma pomóc ochronie plonów, urodzaju przed zniszczeniem, oraz w czasie suszy jako prośbę o deszcz. Świecę odpalano w cerkwi i zabierano ogień do domu, gdzie od niego rozpalano ognisko. Tjarndaracz rozpoczynał czas wiosennego siewu i ogień z ogniska miał ożywić siłę słońca dającą życie. Ormianie obchodzili to święto prosząc o urodzaj i dobrobyt.
Bun Barekendan - prawdziwy karnawał
To pierwsze święto wiosenne. "Barekendan" oznacza powitanie, pozdrowienie, zwrócenie się ku budzącym się siłom przyrody. Bun Barekendan to dwutygodniowy karnawał, oraz czas powszechnych zabaw i wesela. Po nim następuje czas wielkiego postu (49 dni).
Surb Sargsi - Św. Sergiusza
To święto, które poprzedza jednodniowy post. Różni się on od inny postów tym, że przygotowywane jest na niego specjalne danie z pszenicy pochindz. Święto św. Sergiusza należy do jednych z najbardziej poważanych wśród Ormian. Jego data jest ruchoma: między 18 styczniem a 23 lutym. Dzień św. Sergiusza to też ormiańskie Walentynki. Św. Sergiusz jest patronem zakochanych i oni obchodzą jego święto obdarowując się nawzajem podarkami.
Tsachkazard (31 marca)
Ormiańska niedziela palmowa
Zatik (Wielkanoc)
Zwyczaje ormiańskie w czasie Wielkanocy są nam wyjątkowo znajome. Ormianie też malują jajka, a następnie święcą je w cerkwiach.
Wielkanoc zaczyna się w Wielki Piątek. Tradycją jest rozbijanie skorupek ugotowanych jajek o drugie jako. Osoba, która rozbije jajko nie rozbijając swojego, może liczyć na spełnienie marzeń.
Wardawar
Jedno z najbardziej ulubionych świąt Ormian, zawsze oczekiwane z niecierpliwością. Obchodzone jest 98 dni po Wielkanocy. Jego źródła odnajdujemy w narodowych podaniach Ormian. Legenda głosi, że w zamierzchłych czasach żył bogaty i bardzo zły człowiek. Porywał on piękne dziewczęta i nikt nie potrafił ich ocalić. W końcu na świat przyszedł Śmiałek o imieniu Wardan i uratował uwięzione dziewczęta. W wyraz wdzięczności uratowane obdarowywały Wardana kwiatami, śpiewały mu pieśni i tańczyły. Z tej pory obchodzi się radosne święto Wardawara, podczas którego wszyscy się weselą. Świętu towarzyszy jeszcze jeden zwyczaj. Jak się okazuje Smingus Dyngus to nie tylko polska specjalność. Po pierwsze ormiański zwyczaj oblewania się nawzajem wodą ma korzenie semantyczne, gdyż słowo "Ward" w sanskrycie oznacza "woda". Po drugie źródłem obyczaju jest też legenda o Noem, który miał jakoby nakazać swym dzieciom oblewać się wodą, aby nigdy nie zapomnieć o potopie.
Tradycja pozwoliła Ormianom zachować tożsamość nawet podczas życia w wielowiekowej diasporze.