Eastway.pl

Religijne wspólnoty Karaimów znajdują się na terenach Polski, Litwy, Francji, Australii, Moskwy, Rosji oraz Ukrainy. Największą społecznością karaimską są Karaimi krymscy. W Polsce żyje ok. 200 Karaimów, szczególnie w Warszawie i okolicy, na Wybrzeżu i Dolnym Śląsku.

Pochodzenie etniczne Karaimów

Słowo Karaimi oznacza zarówno wyznawców religii, jak i narodowość. Na etnogenezę Karaimów krymskich złożyła się turecka część ludności państwa chazarskiego oraz przybyłe później na te tereny tureckie z pochodzenia szczepy kipczacko-połowieckie. Chazarski kaganat objął południowe terytorium współczesnej Rosji. W IX w. będąc w pełnym rozkwicie kaganat słynął z tolerancji religijnej. Grupa misjonarzy karaimskich przybyła do kaganatu w VIII-X w. i nawróciła na swoją wiarę sporą grupę ludności z plemion tureckich zamieszkujących południowe stepy Rosji i Krymu. W VIII-X w. na skutek działalności misjonarskiej karaimizm (karaizm) rozprzestrzenił się w Mezopotamii, Syrii, Palestynie, Północnej Afryce, dotarł też do Hiszpanii, w Bizancjum, Persji a wśród Chazarów przyjął go sam władca (kagan) Bułan ze swym dworem i hierarchią. Wspólny język, a następnie wspólna religia silnie zintegrowały owe plemiona, aż w końcu wyłonił się z nich naród Karaimów.

Ostateczna krystalizacja form organizacyjno-prawnych dokonała się w VIII wieku n. e. na terenie dzisiejszego Iraku. Głównym założycielem był Anan syn Dawida z Basry (zm. 775 r.), który głosił, że Stary Testament jest tak doskonały, iż nie może być zmieniany, ani niczym uzupełniany.

Wiara karaimska

Podstawę wiary karaimskiej stanowi Stary Testament, zwłaszcza Dekalog, przy czym zasadą i obowiązkiem każdego Karaima jest indywidualna, niezależna od żadnych autorytetów interpretacja tych tekstów. Nie może być jednak ona sprzeczna z Biblią, w myśl nakazu: "Niczego nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i niczego z tego nie ujmiecie, przestrzegając przykazań Pana, waszego Boga, które ja wam nakazuję" (V Mojż.4:2).

Jezus i Muhammad (Mahomet) są uznawani za proroków. W odróżnieniu od judaizmu, chrześcijaństwa i islamu których podstawą również jest Stary Testament, ale uzupełniony odpowiednio: Talmudem, Nowym Testamentem i Koranem, podstawą religii karaimskiej jest Pięcioksiąg i 19 Ksiąg Proroków, a Dekalog (Dziesięcioro Przykazań) jest zasadniczym kodeksem moralnym i etycznym. Pierwotnych wyznawców karaimizmu charakteryzowała daleko posunięta prostota i ascetyzm. Na ich obrzędowość i prawodawstwo znaczny wpływ wywarł islam. Z niego zapożyczona została doktryna analogicznego porównania prawa, ufność pokładana w wolną wolę człowieka, niektóre dogmaty religijne (kybla) oraz idee (kurban).
Obowiązek nauki był od samego początki wśród Karaimów powszechny. Potrzeba przyswajania języka hebrajskiego miała swoje korzenie w tym, że podstawowym warunkiem wyznawania karaimizmu było samodzielne studiowanie Starego Testament. Korzystanie z tekstów przetłumaczonych nie pozwalało na indywidualną interpretację, gdyż była ona już narzucona przez tłumacza.
W wiekach średnich powstało obszerne piśmiennictwo autorów karaimskich w języku arabskim (choć również i w hebrajskim). Do kręgu tej literatury należą dzieła z zakresu teologii, prawodawstwa i filozofii. Wpływ islamu znalazł również odzwierciedlenie w karaimskiej terminologii religijnej wywodzącej się z klasycznego języka arabskiego.

W 1837 r. na Krymie, dekretem carskim ustanowiono Karaimski Zarząd Duchowny oraz urząd hachana, który odtąd był duchowym i świeckim zwierzchnikiem całej społeczności karaimskiej. Miejscem jego rezydowania stała się Eupatoria. Trzeba tu dodać, że wszyscy duchowni karaimscy są obieralni i pełnią rolę przewodzących w zbiorowych modlitwach, odprawianych w kienesach (z arab. kanisa - kościół).
Na liturgię składają się Psalmy i fragmenty innych ksiąg biblijnych, a także osnute na ich kanwie hymny i pieśni religijne różnych autorów. Liturgia karaimska odprawiana jest w języku starohebrajskim oraz w języku karaimskim.

Ołtarz w kienesie był miejscem najświętszym, sakralnym centrum. Sytuowano go zawsze na południowej ścianie świątyni. Za nim, za zasłoną w drewnianych puszkach, przechowywano pergaminowe zwoje Tory, którą ze czcią rozwijano i odczytywano przy stole na środku świątyni. Nabożeństwu przewodniczył hazzan ubrany w czarną szatę oraz białą ze srebrnymi i złotymi nićmi narzutę bez rękawów. Na głowie miał kołpak czarny z białym otokiem. Wszyscy mężczyźni z nakrytymi głowami zwracali się ku południowi w stronę Jeruzalem, jak to czynił prorok Daniel.

Dzieje Karaimów na Krymie

Karaimi skupili się wokół twierdzy Czufut-Kale położonej obok Bakczysaraju, siedziby chanów krymskich. Cieszyli się dużą swobodą religijną i licznymi przywilejami. Karaimi aktywnie uczestniczyli w życiu chanatu. Byli cenionymi rzemieślnikami i kupcami. Pierwsza na Krymie drukowana książka wyszła w 1731 r. spod prasy karaimskiej, natomiast w 1768 r. chan powierzył Karaimom bicie monet. Wiele rodzin uzyskało bardzo wysoki status społeczny, otrzymywało przywileje podatkowe i prawo wolnego dostępu do chana. Najwyżej zaszła rodzina Celebr-Sinami, sprawująca tradycyjne zwierzchnictwo nad społecznością karaimską. Jej wybitnym przedstawicielem był Abraham Ben Josia Jeruszalmi (1655-1734), z Czufut Kale, który ogłosił dzieło zawierające karaimską koncepcję czytania Pięcioksięgu. Z rodziny tej wyszedł również słynny przywódca Karaimów Beniamin Samuel Aga (zm. 1824).
Przez wieki współżycia z Tatarami Karaimi ulegli częściowej asymilacji (szczególnie pod względem języka oraz trybu życia), ale w Czufut Kale zachowali swoją autonomię (Czufut Kale znaczy dosłownie "Żydowska Twierdza"). Zajmowali się ponadto uprawą tytoniu i ogórków.

Caryca Katarzyna, która podbiła chanat krymski w 1783 r., uznała i potwierdziła prawa tego ludu, co uczynili również jej następcy. Po przybyciu Rosjan, jednakże, wielu Karaimów zostało przesiedlonych do miast, gdzie zetknęli się z wpływami innych grup ludności. Ponadto w okresie 1800-1830 wiele Karaimów wyjechało do nowo wznoszonych ośrodków na południowej Ukrainie i Przedkaukaziu. O tym, jednak że ludność karaimska cieszyła się szacunkiem świadczą uwagi szkockich misjonarzy Bonar i McCheyne: "Karaimi są bardziej szanowani od Żydów, uważani za ludzi inteligentnych, z charakterem, o czystych obyczajach. Są faworyzowani przez rząd".

Druga połowa IXX w. to czas działalności najwybitniejszych reprezentantów narodu karaimskiego. Byli to Abraham Ben Josef Salomon Łucki, od 1835 hacham Eupatorii; Nachman Ben Salomon Balowicz, jeden z liderów społeczności karaimskiej na Krymie; Abraham Firkowicz -najsłynniejszy karaimski uczony. W 1839 roku jego patronem został generał-gubernator Michaił Woroncow, który pomógł Firkowiczowi zorganizować ekspedycję dla poszukiwania ksiąg karaimskich na Krymie i Kaukazie. W Czufut Kale znaleziono rękopiśmienną Biblię z 916 roku. Dzięki Firkowiczowi w Bibliotece Imperatorskiej powstała unikatowa w skali światowej kolekcja, a dwór cesarski odwdzięczył się uczonemu zniesieniem dla Karaimów ograniczeń stosowanych wobec ludności żydowskiej. Kolejne wielkie postacie to Eliahu Kazaz, poeta i działacz szkolny; Sabbataj Eliahu Mangubisze Pampulow, burmistrz Eupatorii oraz hacham Krymu; Michael Kazaz, wybitny malarz i grafik. Do grona wielkich Karaimów należy jeszcze dodać oraz Salomona Krym, który był wielkim posiadaczem ziemskim, założycielem Uniwersytetu Taurydzkiego w Sewastopolu i premierem drugiego rządu Krymu (1918-1919).

Prawdziwej próbie karaimska tożsamość wyznaniowa i etniczna została poddana dopiero w latach komunizmu. Od czasów Stalina Rosja stosowała politykę intensywnej rusyfikacji. Świątynie karaimskie, jak wszystkie inne, zamknięto lub przerobiono na spichlerze. Zakazano odprawiania nabożeństw. Ilość Karaimów krymskich zmniejszyła się dziesięciokrotnie w latach 1917 - 1989. Mimo to Karaimi z tej próby wyszli obronną ręką.
Ich liczbę na Krymie szacuje się na 800- 1100. Ich skupiska są stosunkowo niewielkie: w Symferopolu żyje 259 Karaimów, w Eupatorii 90, w Teodozji 70, Sewastopolu 60, Jałcie 30.
Dziś Karaimi odbudowują swoje świątynie w Eupatorii i starają się o odrodzenie wielowiekowej bogatej tradycji.

Język karaimski

Język karaimski, którym Karaimi krymscy posługują się w życiu codziennym oraz częściowo w liturgii, należy do języków grupy tureckiej. Pierwszych przekładów Biblii Starego Testamentu z języka hebrajskiego dokonano prawdopodobnie już w XI stuleciu. Przekład Biblii drukiem ukazał się dopiero w 1841 r. w Eupatorii.

Tradycje i obrzędy karaimskie

Dorobek kulturalny Karaimów posiada dużo charakterystycznych elementów, ale to w szczególności podtrzymywanie tradycji narodowych sprawił, że Karaimi zachowali swoją tożsamość narodową. Pomimo wielu przeszkód, które Karaimi spotykali na swojej drodze w biegu historii udało im się zachować swoje najważniejsze tradycje.
Karaimi często świętują. Obchodzą Święto Paschy na pamiątkę ucieczki Izraelitów z Egiptu. Jedzą wtedy wyłącznie niekwaszone pieczywo. Zielone Święta celebrują siedem tygodni później dla upamiętnienia nadania Prawa Mojżeszowi na górze Synaj. Kobiety przystrajają wtedy domostwo tatarakiem i gałązkami młodych brzóz. Mają też Karaimi surowy Dzień Odpuszczenia Grzechów, podczas którego nie jedzą, nie piją, proszą się wzajem o wybaczenie przewinień i odprawiają modły w kienesie.

Bardzo uroczyście celebrują kluczowe momenty ludzkiego życia: zaślubiny, narodziny, śmierć. Bardzo długo przestrzegali Karaimi zasady endogamii- małżeństwa zawierali we własnej grupie narodowej. Być może dzięki tej regule ocalili własny języki i niepowtarzalną tradycję, ale nie zdołali pomnożyć swojego narodu. Dopiero w połowie XIX wieku pojawili się między nimi obcy etnicznie współmałżonkowie.

Karaimskie śluby
Ceremonia ślubna jest obchodzona przez Karaimów niezwykle uroczyście. Pannie młodej, przed pójściem do kienesy rozplata się włosy i śpiewa pieśni, zakładając welon, a młodego naciera się winem. Oboje spotykają się przed świątynią, w której hachan zakłada im obrączki i udziela błogosławieństwa. Potem przy plackach weselnych - orowajach, baraninie i winach bawi się do późnej nocy. Karaimi mówią przy tym: ,,prawdziwe wesele - ile gości, tyle baranów zarżniętych".

Narodziny
Utarł się wśród Karaimów zwyczaj nie wymieniania imienia dziecka przed narodzinami i tydzień po nich, aż do uroczystego nadania imienia w kienesie. Kiedy rodzi się dziewczynka w kenesie wypowiada się jej imię oraz specjalne błogosławieństwo (kutlamach) Kiedy rodzi się chłopiec obrzęd jest bardziej rozbudowany. Ośmiodniowi chłopcy przechodzą obrzezanie - niegdyś, jeśli głośno dziecko przy tym krzyczało, wróżono mu długie życie. W przeszłości chłopcom nadawano imiona starotestamentowe, a dziewczynkom tureckie (np. Ałtyn - złoto.)

Pogrzeb
Przy umarłym karaimska rodzina czuwa aż do dnia pogrzebu. Bliscy nieboszczyka nie mogą niczego robić - jedzenie przynoszą im dalsi krewni. Istnieje zwyczaj palenia tylu świeczek ile członków rodziny opłakuje zmarłego. Po pogrzebie wszyscy rytualnie obmywają ręce. Podczas stypy hazzan modli się nad kielichem wina, z którego potem wszyscy nadpijają łyk, a dopiero wtedy wnoszone jest jedzenie.
Karaimi bardzo czczą miejsca pochówku. Nie usuwają z nich niczego, szczególnie bujnej roślinności i drzew. Jeżdżą się modlić na cmentarze w miejscowościach, w których od dawna już ich nie ma, ale są ich zmarli. Szczególnie święty jest dla nich cmentarz w Dolinie Józefata w Czufut- Kale, do którego przez wieki zawozili swoich umarłych z Litwy i Rusi, aby ich pochować obok kości przodków pośród wielkich od wieków nieścinanych dębów. Jeżeli nie mogli przywieźć tam swoich bliskich, to stawiali na tym cmentarzu specjalny kamień upamiętniający zmarłego.

Strój

Liście upiększają drzewa, a strój człowieka. Tak zwykli mawiać Karaimi, a ich stroje rzeczywiście cechowały się podobnie imponującą jak u Tatarów estetyką. Tradycyjny ubiór Karaimów krymskich miał wschodni styl. Obecnie można go oglądać w muzeach Sankt Petersburga i Moskwy oraz Trokach na Litwie.

Strój męski składał się ze spodni, 2 koszul, długiego, prążkowanego kaftana z prostym kołnierzykiem, oraz klamrami na piersi od szyi do tali. Talię Karaimi obwiązywali plecionym pasem. Na kaftan nakładali narzutkę z rękawami lekko poniżej łokcia. Często zakładali jeszcze jeden, sięgający do pięt, wierzchni kaftan. Zimą na taki komplet zakładali jeszcze kożuch. W przeszłości mężczyźni golili głowy i brody, ale nosili wąsy. Tylko starsi mężczyźni nie golili się. Okryciem głowy była okrągła, niewysoka czapka z baraniej wełny. Na Krymie nazywano ją Karaimką. Okrycie głowy było najbardziej charakterystycznym elementem wśród Krymskich Karaimów i zachowało się do dnia dzisiejszego, szczególnie wśród starszych. Odzież odświętna była szyta z dużo droższych materiałów niż odzież codzienna i miała zazwyczaj jasne kolory. Ponadto często upiększano ją srebrem i złotem wyszywając narodowe ornamenty.

Strój żeński składał się z koszuli, długiej do pięt sukni, sięgającej talii krótkiej bluzeczki z szerokimi, rękawami niżej łokcia, oraz wierzchniego kaftana. Na piersi bluzeczka była dekorowana różnokolorowym ornamentem, perłami i monetami. W domu Karaimki często też zakładały szarawary. Jakość materiału odzieży wierzchniej zależała od zamożności domu. Suknię obwiązywał pas z srebrnymi klamrami. Karaimki zazwyczaj ubierały się w kolory ciemnoniebieski, ciemnozielony, kawowy. Sukienki świąteczne miały jaśniejsze kolory, zazwyczaj były czerwone. Głowę Karaimek dekorowała okrągła niewysoka czapeczka, a od góry zdobiła ją koronkowa narzutka wyszywana złotem i srebrem, z frędzlami. Sposób uczesania Karaimek pozwalał odróżnić kobietę zamężną od panny. Mężatki zostawiały na skroniach wypuszczone loki.

Odzież świąteczna była bardzo droga, szyta z najlepszych materiałów oraz wyszywana złotem, srebrem i perłami. Z tego powodu stroje takie były przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Folklor

Jedną z najstarszych form folkloru jest magia. Od zamierzchłych czasów Karaimi interpretowali sny oraz przeróżne zjawiska natury. Co ciekawe, przewidywali też przyszłość na podstawie szczypiących części ciała. Jeśli ktoś odczuwał ból w lewej stopie miało to wróżyć mu długą podróż. Jeśli natomiast szczypało prawe nozdrze symbolizowało to szczęście oraz spełnienie marzeń.

Kolejnym ważnym elementem folkloru były karaimskie przysłowia oraz powiedzonka. Zbiór przysłów Karaimów krymskich został zebrany w jeden zbiór i wydrukowany, po raz pierwszy w 1896 roku. Karaimskie przysłowia, tak jak ma to miejsce też wśród innych narodów, są odbiciem narodowych wartości. To w nich zalety ludzkie są chwalone, wady zaś potępiane. Oto kilka przykładów:
Toj ašty-sioz artty (Koniec wesela, więcej plotek),
Az ašym-tynč bašym (Ten, kto mało posiada- ten ma spokojny umysł),
Bart jeri - bart jemi (Jeśli masz ziemię, będziesz miał też jedzenie).
W języku karaimskiem przysłowia to: Ata siozliari co oznacza "słowa ojców". Ich nazwa i powszechne użycie w mowie codziennej świadczą o szacunku Karaimów dla mądrości swych przodków.