Eastway.pl

Następna wyprawa skierowana została na samą Moskwę. Wojska chana posiłkowane przez oddziały litewskie pokonały armię moskiewską i stanęły u bram stolicy. Moskwa jednak nie została zdobyta - po wzięciu okupu chan zdecydował się na odwrót. Na decyzję wpłynęła też dywersyjna akcja Chanatu Astrachańskiego, którego władca sprzymierzył się z Moskwą. W 1523 Mehmed zdecydował się rozwiązać ten problem i poprowadził swoją armię na Astrachań. Odniósł błyskawiczne zwycięstwo i zajął tron dotychczasowego chana Hussaina. W ten sposób Mehmed Girej stał się zwierzchnikiem wszystkich chanatów tatarskich. Wkrótce jednak (na jesieni 1523) chan został zamordowany przez Nogajów - prawdopodobnie na skutek intryg moskiewskich.

W chanacie zapanowało teraz zamieszanie, a arystokracja krymska wybrała chanem syna Mehmeda - Gaziego. Wybór ten nie znalazł jednak akceptacji sułtana i przy jego poparciu chanem został syn Mengli Gireja - Saadat Girej (1524). W zdobyciu tronu wydatnej pomocy udzielił mu brat Gaziego - Islam, który został mianowany kałga aułtanem. Zamieszanie na chańskim tronie wykorzystał Chanat Astrachański, zrzucając świeże zwierzchnictwo Krymu.

Saadat próbował kontynuować politykę konfrontacji z Moskwą i doprowadził do współdziałania z panującym w Kazaniu Sahibem Girejem. Chan Kazania został lennikiem sułtana tureckiego, mając nadzieję na sprowokowanie wojny turecko-moskiewskiej. Panujący wtedy w Turcji Sulejman Wspaniały był jednak zajęty konfliktem na Węgrzech i nie wspomógł lennika. Wkrótce Sahib został zmuszony do oddania tronu swemu bratankowi - Safa Girejowi i opuszczenia chanatu. Schronił się pod skrzydłami swego suzerena Sulejmana i dobrze mu się zasłużył podczas kampanii na Węgrzech w 1532 roku.

Tymczasem w celu umocnienia pozycji Safy Gireja wojska krymskie podjęły wyprawy przeciwko Moskwie (1525 i 1527). Obie wyprawy zakończyły się jednak porażką Krymu, głównie wskutek masowego użycia moskiewskiej artylerii. Nieudane wyprawy doprowadziły do rewolty stojącej w opozycji do chana arystokracji - wiosną 1532 roku Saadat Girej został zmuszony do abdykacji. Sulejman Wspaniały postanowił przekazać tron swojemu wiernemu stronnikowi Sahibowi, ale spotkało się to z oporem arystokracji tatarskiej. Powołując się na tradycyjne prawa (jeszcze z czasów Czyngis Chana) wybrała ona na władcę Islam Gireja. Sahib nie pogodził się z porażką i kontynuował walkę, po uzyskaniu wsparcia Ordy Nogajskiej zmusił Islam Gireja do abdykacji (wrzesień 1532) i sam zasiadł na tronie.

Moskwa próbowała wykorzystać trudności wewnętrzne Chanatu Krymskiego i w 1532 doprowadziła do usunięcia Safy Gireja z tronu kazańskiego. Jego następcą został protegowany Moskwy Dżan Ali. Jednak już w 1534 Sahib wyprawił się na Kazań i osadził swego siostrzeńca na tronie ponownie. Jednocześnie w 1533 pod władzę Chana Krymskiego dostał się Astrachań. Ekspansja w kierunku Kaukazu także zakończyła się sukcesem - po ujarzmieniu Czerkiesów, Krym kontrolował prawie całe Powołże. Kolejnym celem stała się Orda Nogajska - Sahib Girej zwyciężył Nogajów i część z nich przesiedlił na stepy Budziaku i Dobrudży - w ten sposób powstały nowe ordy: Budziacka, Dobrudzka, Białogrodzka i Oczakowska.

Rywalizacja z Moskwą o ziemie dawnej Złotej Ordy doprowadziła do porozumienia Chanatu z Polską i Litwą. W 1532 roku został zawarty antymoskiewski układ sojuszniczy pomiędzy Polską i Litwą, Krymem i Imperium Ottomańskim. W kolejnych wyprawach w 1533, 1535 i 1536 roku orda krymska pustoszyła południowe rubieże carstwa moskiewskiego, odciągając siły moskiewskie od frontu litewskiego - co w znacznym stopniu przyczyniło się do zwycięstw wojsk polsko-litewskich na Siewierszczyźnie. Decydujące uderzenie Krym przygotował w 1541 - na wyprawę ruszył chan Sahib Girej. Rosjanie zablokowali jednak przeprawy nad Oką i wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W konsekwencji tej porażki władzę w Kazaniu zdobył stronnik Moskwy Szach Ali, ale interwencja Krymu szybko przywróciła tron Safie, który panował aż do 1549 roku.

Działalność chana Sahiba nie koncentrowała się jednak tylko na wyprawach, okres jego panowania to także okres intensywnych reform wewnętrznych. Dążąc do ograniczenia roli rodów arystokratycznych utworzył centralną , zależną od chana administrację oraz specjalne wzorowane na janczarach piesze oddziały gwardii - segbanów. Były one złożone z Czerkiesów a dowodzone przez oficerów tureckich. Stolica została przeniesiona z Kyrkjer do Bakczysaraju, gdzie rozpoczęto też budowę nowego pałacu. W kraju były wznoszone liczne meczety i łaźnie publiczne, a dla uniezależnienia się od pośrednictwa handlowego Kaffy rozbudowany został port w Gozleve.

Chan prowadził tez ożywioną działalność kulturalną, pod jego patronatem napisana została pierwsza tatarska kronika historyczna - Tahiri Sahib Girej Chan (Historia Chana Sahiba Gireja), rozwijała się też poezja dworska.

Nazbyt samodzielna polityka Sahiba Gireja zaniepokoiła jednak Sułtana Sulejmana i choć chan starał się wypełniać polecenia swego suwerena - uczestniczył w kampanii w Moładwii w 1538, wysłał Ottomanom posiłki na Węgry w 1543 i przeprowadził z woli sułtana najazd na Polskę w 1549 -Sulejman postanowił pozbyć się lennika. W 1551 roku, gdy Sahib wyprawił przeciw zbuntowanym Czerkiesom, na Krymie wylądowały wojska osmańskie. Wprowadziły one na tron Dewlet Gireja, a Sahib został zamordowany wraz z całą rodziną.

Dewlet Girej był, tak jak jego poprzednik, rzecznikiem silnej władzy centralnej, potrafił jednak osiągnąć swój cel w porozumieniu z opozycją. Do uspokojenia stosunków wewnętrznych skłaniało zresztą narastające zagrożenie moskiewskie. Car Iwan IV, dwukrotnie - w 1545 i 1550 roku podejmował wyprawy przeciw Chanatowi Kazańskiemu. Choć sam Kazań obronił się to jednak carowi udało się oderwać od Chanatu ziemie na zachodnim brzegu Wołgi - zamieszkałe głównie przez Czuwaszów i Maryjczyków (ludność nietatarska). Udało mu się także wprowadzić na tron swego stronnika Szacha Alego. Nie było to jednak osiągnięcie trwałe bo już w 1551 roku do władzy w Kazaniu doszedł, pochodzący z Nogajów Jediger. Car zorganizował wiec następną wyprawę. Na wieść o przygotowaniach moskiewskich Dewlet Girej zdecydował się na wykonanie wyprzedzającego uderzenia - na wyprawę ruszyły wszystkie podległe mu ordy, wzmocnione oddziałami janczarów z Kaffy i silną artylerią. Oddziały krymskie doszły pod Tułę, której jednak nie udało się im zdobyć -dodatkowo jeden z korpusów krymskich został rozbity przez armie księcia Kurbskiego , którego car wysłał z odsieczą dla Tuły. Dewlet Girej został zmuszony do odwrotu, co przesądziło o losie Kazania W końcu sierpnia 1552 roku Iwan IV rozpoczął oblężenie Kazania z liczną i wyposażoną w potężną artylerię armią (50 000 żołnierzy i 150 armat). Kazań bronił się mężnie, odrzucając kolejne wezwania do kapitulacji , ale codzienne bombardowania i odcięcie od źródeł wody przesądziło o jego losie - 2 października po całodziennym szturmie miasto zostało zdobyte. Zgodnie z mongolską tradycją wszyscy schwytani z bronią w ręku zostali zabici, a resztki ludności tatarskiej przesiedlone.

Kolejnym celem Iwana Groźnego stał się Chanat Astrachański. Pozostawał on w tym czasie we władzy chana Jamgurczego - poddanego Krymu. Astrachań pozostawał wtedy w konflikcie z Orda Nogajską, która wezwała na pomoc Rosjan. W 1554 wojska carskie bez walki zajęły Astrachań, osadzając na tronie swego sojusznika Derwisza Alego (ostatecznie Astrachań został przyłączony do państwa carów w 1566 roku). Podporządkowana Moskwie została także Orda Nogajska chana Izmaiła. Część Nogajów nie uznała jednak władzy cara przenosząc się w okolice Donu i uznając zwierzchnictwo Krymu. W ten sposób dokonał się podział na Wielka Ordę Nogajską pod władzą Moskwy i Małą Ordę Nogajską poddaną Chanatowi Krymskiemu.
Rywalizacja o dawne ziemie Złotej Ordy zakończyła się więc porażką Krymu i choć Chanat zada jeszcze Rosji poważne ciosy, nie zdoła już przywrócić istnienia państw tatarskich nad Wołgą. W latach 1557-1559 kolejne wyprawy moskiewskie (z udziałem Kozaków Zaporoskich) pustoszyły osiedla tatarskie przy ujściu Dniepru. Wydawało się, że podbój Krymu przez Moskwę jest kwestią kilku najbliższych lat...Chanat ocaliła jednak prawdopodobnie obawa Iwana Groźnego przed konfliktem z Imperium Ottomańskim oraz zaangażowanie Rosji w wojnie o Inflanty z Polska i Litwą. W tej sytuacji doszło do odnowienia sojuszu Krymu z państwem polsko-litewskim, traktat został zawarty w 1560 roku.

Rosja jednak - choć główne siły miała zaangażowane w Inflantach - dobrze przygotowała się do obrony. Rozbudowane zostały silne linie obronne, składające się z wielu ufortyfikowanych miejscowości oraz zasieków i polowych umocnień. Wyprawy ordy w latach 1564-1565 nie przyniosły w takich warunkach powodzenia. W 1569 roku Turcja Ottomańska wmieszała się w konflikt, sułtan Selim II postanowił przyłączyć ziemie nadwołżańskie do swojego imperium. Sułtan skierował na Krym Kasyna Paszę z kilkunastotysięczną armią, silnie wyposażoną w artylerię. Wraz z ok. 40 tysięczną armią krymską ruszyła ona na Astrachań. Transport ciężkich dział oblężniczych okazał się niemożliwy Kasyn Pasza zdecydował się więc na budowę kanału między Donem a Wołgą aby przewieść działa na statkach. Prace jednak posuwały się bardzo wolno i ostatecznie armia zjawiła się pod Astrachaniem bez ciężkiej artylerii. Oblężenie przeciągnęło się zimy i chan zdecydował się opuścić obóz wraz ze swa armią, pod pretekstem trudności w zaopatrzeniu w żywność i wodę. W rzeczywistości Dewlet Girej nie był przychylny planom sułtana uważając Astrachań i Kazań za część swego dziedzictwa. Wkrótce po Tatarach wycofała się też armia Kasyna Paszy, a sułtan zdecydował się na zawarcie pokoju z Iwanem Groźnym.

Pokój ten nie objął jednak chanatu krymskiego - w 1570 roku duża wyprawa tatarska dotarła pod Riazań, a w następnym roku Dewlet Girej ruszył na Moskwę. Wiódł ze sobą 40-tysięczną armię, w której znalazły się także silne oddziały piechoty i artyleria. Car był tymczasem zajęty rozprawą z opozycją i skoncentrował jedynie niewielkie oddziały. Zostały one szybko rozgromione (pod Tułą), a Iwan Groźny uciekł aż do Jarosławia na północy Rosji. 24 maja wojska tatarskie stanęły u bram stolicy Rosji. Tatarzy rozproszyli się po okolicy rabując okoliczne wioski i podpalając zabudowania, wkrótce płomienie przerzuciły się do Moskwy. W kilka godzin miasto spłonęło kompletnie, pozostawiając jedynie nieliczne kamienne zabudowania i mury obronne. W płomieniach zginęło kilkadziesiąt tysięcy ludzi, ale Tatarom nie udało wedrzeć się do miasta. Armia krymska wycofała się, a Dewlet Girej zyskał przydomek Taht Algan (Zdobywca Stolicy). To zwycięstwo zachwiało władzą Rosji nad terenami nadwołżańskimi, realne wydawało się odzyskanie Kazania i Astrachania przez Chanat Krymski. Decydująca miała się okazać wyprawa w 1572 roku. Tym razem Rosjanie przygotowali się lepiej - Car skoncentrował ok. 20-tysięczną armię z silną artylerią. Dewlet Girej ruszył w końcu lipca - prowadził 50-tysięczną armię, w skład której oprócz Tatarów Krymskich wchodzili Nogajcy z Małej i Wielkiej Ordy, a także piesze oddziały sebganów i artyleria. Po wstępnych, korzystnych dla Tatarów starciach nad rzeką Oką, doszło do 4-dniowej (28lipca -4 sierpnia) bitwy w okolicy wsi Mołodie. Rosjanie wykorzystali tu tzw. hulaj-gorody (ruchome drewniane wieże pełniące funkcje umocnień polowych), zza których mogli prowadzić skuteczny ogień z broni palnej. Mimo zaciekłych ataków, Tatarom nie udało się pobić armii rosyjskiej, a poniesione straty były bardzo poważne . 2 sierpnia wojska carskie przeszły do kontrataku zmuszając Dewlet Gireja do ucieczki.
Ta klęska Chanatu zadecydowała ostatecznie o fiasku planów odzyskania Kazania i Astrachania. Wyprawy tatarskie na Rosję w następnych latach (1573,1574,1576) były już zwykłymi najazdami łupieżczymi i poza zniszczeniem szeregu miejscowości i uprowadzeniem tysięcy ludzi w jasyr nie przyniosły Tatarom żadnych korzyści.

Chan Dewlet Girej zmarł na dżumę w czerwcu 1577 roku.