Eastway.pl

W XIII-XIV wieku Krym był w składzie mongolskiej Złotej Ordy, a chanat powstał w roku 1427 w wyniku jej rozpadu. W 1475 przyjął zwierzchnictwo imperium osmańskiego. Chanat odegrał ważną rolę w Europie środkowo-wschodniej, najeżdżając Rosję i Rzeczpospolitą, co było powodem wojen polsko-tureckich. W latach 1648-1654 chan Islam III Girej poparł powstanie Chmielnickiego. Jednak widząc klęski Polaków i chcąc utrzymać status quo na tym obszarze, zaczął je zwalczać, przyczyniając się tym do oddania Ukrainy w ręce Rosji (ugoda w Perejasławiu w roku 1654). W wyniku wojny Turcji ze Świętą Ligą w latach 1683-1699 stracił on Azow (definitywnie w 1739 roku, mimo dwóch wojen). Od tej pory chanat stał się faktycznie rosyjskim protektoratem. W 1783 został anektowany przez Rosję i zamieniony w prowincję Nowa Rosja. Obecnie tereny te należą do Ukrainy (na zachód od Donu) i do Rosji.

Powstanie Chanatu i walki z Wieka Ordą

Krym wchodził w skład państwa Złotej Ordy od XIII wieku. Stanowił oddzielną jednostkę administracyjną, a jej władcy - emirowie w początkach XV wieku doszli do wielkiego znaczenia w strukturach Złotej Ordy. W 1420 roku do władzy doszedł Haci Girej - potomek Czyngis Chana w dziewiątym pokoleniu. Wykorzystując postępującą dezintegrację Złotej Ordy, w 1449 ogłosił się niezależnym władcą. Chanowie Złotej Ordy próbowali zmusić chana krymskiego do uznania ich zwierzchniej władzy, ale Haci Girej dzięki sojuszowi z księstwem moskiewskim i państwem polsko-litweskim oparł się zwycięsko tym próbom, a nawet zdołał rozszerzyć swoją władzę na obszar położony pomiędzy Dnieprem i Donem. Po pokonaniu genueńczyków narzucił też swoją władzę Kaffie - bogatej kolonii genueńskiej na Krymie. czytaj dalej >>

Wojny z Moskwą o spadek po Złotej Ordzie

Po klęsce zadanej kolejnej wyprawie tatarskiej na Polskę w 1506 roku pod Kleckiem, Mengli Girej zdecydował się na odwrócenie sojuszu i uderzył na księstwo moskiewskie - wyprawa ta nie zakończyła się jednak sukcesem wskutek pomocy udzielonej Moskwie przez Ordę Nogajską. W kolejnych latach chanat wykorzystał toczącą się wojnę litewsko-moskiewską dla niszczycielskich najazdów na oba państwa. Tatarzy napadali niemal corocznie na ziemie polsko-litewskie, a szczególne nasilenie tych najazdów nastąpiło w latach 1511-1512 - w roku 1512 duża wyprawa tatarska zakończyła się ciężką porażką Tatarów pod Łopusznem. Ta klęska oraz powiększające się przeciwieństwa między Krymem i Moskwą zadecydowały o zmianie polityki chanatu na zdecydowanie antymoskiewską. Główną przyczyną wrogości wobec Moskwy była rywalizacja o Chanat Kazański.
czytaj dalej >>

Korona Chanów kazańskich

Następna wyprawa skierowana została na samą Moskwę. Wojska chana posiłkowane przez oddziały litewskie pokonały armię moskiewską i stanęły u bram stolicy. Moskwa jednak nie została zdobyta - po wzięciu okupu chan zdecydował się na odwrót. Na decyzję wpłynęła też dywersyjna akcja Chanatu Astrachańskiego, którego władca sprzymierzył się z Moskwą. W 1523 Mehmed zdecydował się rozwiązać ten problem i poprowadził swoją armię na Astrachań. Odniósł błyskawiczne zwycięstwo i zajął tron dotychczasowego chana Hussaina. W ten sposób Mehmed Girej stał się zwierzchnikiem wszystkich chanatów tatarskich. Wkrótce jednak (na jesieni 1523) chan został zamordowany przez Nogajów - prawdopodobnie na skutek intryg moskiewskich. czytaj dalej >>

W służbie sułtanów

Następcą Dewlet Gireja został jego syn Mehmed Girej II zwany Semiz (Opasły). Choć chanem został z woli ojca bez akceptacji sułtana, już w 1578 roku poprowadził olbrzymią- sięgającą podobno aż 50 tys. żołnierzy - armię krymską przeciwko szachowi perskiemu walczącemu wtedy z Ottomanami. Wyprawa zakończyła się sukcesem i Tatarzy powrócili na Krym z wielkimi łupami. Wkrótce odnowione zostało antymoskiewskie przymierze z Polską i w 1580 i 1581 roku spadły na Rosję niszczycielskie wyprawy tatarskie, odciągając znaczne siły moskiewskie i ułatwiając w ten sposób polskie sukcesy na północy. Chan Mehmed miał jednak większe ambicje niż pozostawanie lennikiem sułtanów ze Stambułu. czytaj dalej >>

Armia Tatarska

O porażce po raz kolejny zadecydowała przewaga wojsk moskiewskich w broni palnej. Wkrótce rozpoczęto negocjacje i 1593 roku Chanat zawarł z Moskwą traktat pokojowy, zobowiązując się zaniechania napadów w zamian za regularną wypłatę "upominków".
W 1593 roku wybuchła następna wojna Habsbursko-Ottomańska i sułtan Murad III zażądał pomocy lennika. Wielka armia krymska pod dowództwem samego chana wyprawiła się na Węgry, przechodząc przez Mołdawię i Ukrainę. Tatarom udało się ominąć próbujące powstrzymać ich wojska polskie pod wodzą hetmana Zamojskiego i po splądrowaniu szeregu miejscowości w Polsce, wkroczyli na Nizinę Węgierską. W kampanii tej zasłużyli się sułtanowi odnosząc zwycięstwo nad wojskami habsburskimi nad rzeką Rabą i łupiąc wielkie obszary Węgier.
czytaj dalej >>

Zmagania z Polską

Napięte stosunki Polsko-Ottomańskie uległy dalszemu pogorszeniu w wyniku pomocy udzielonej Habsburgom przez króla polskiego Zygmunta III. Najazd 10 tysięcy lisowczyków (nieregularne oddziały polskiej lekkiej kawalerii) na Siedmiogród w 1619 roku, prawdopodobnie uratował Wiedeń oblężony przez lennika Ottomanów, księcia Siedmiogrodu - Bethlena Gabora, ale jednocześnie spowodował kryzys w stosunkach Polski z sułtanem. W tej sytuacji wkroczenie (wrzesień 1620) do Mołdawii 10-tysięcznej armii polskiej pod wodzą hetmana Żółkiewskiego doprowadziło do otwartego konfliktu. Wyprawa Żółkiewskiego do Mołdawii miała na celu wsparcie hospodara Grazzianiego, którego sułtan właśnie pozbawił tronu. Wobec niewielkich sił jakimi dysponował w tym rejonie turecki namiestnik Silistrii - Isekender Pasza, wydawało się że wyprawa zakończy się sukcesem. Do Iskendera dołączyli jednak Tatarzy. Oddziały krymskie pod wodzą Dewlet Gireja oraz Nogajcy z ordy Budziackiej i Dobrudzkiej Kantymira liczyły łącznie około 12 tysięcy ludzi, stanowiąc prawie 2/3 całej armii osmańsko-tatarskiej.
czytaj dalej >>

Wojny domowe w Chanacie Krymskim

Postępujące uzależnienie od Ottomanów oraz nasilająca się rywalizacja pomiędzy władcami Krymu a ambitnym wodzem Ordy Budziackiej - Kantymirem, wzbudziły żywe niezadowolenie krymskiej arystokracji. W tej sytuacji bunt podniesiony w 1623 roku przez braci Mehmeda i Szahina Girejów, zakończył się obaleniem chana Dżanibega. Na tron wstąpił Mehmed III a kałgą sułtanem (a zarazem "głównym rozgrywającym" w polityce zagranicznej Chanatu) został jego brat Szahin. Dżanibeg znalazł schronienie na kontrolowanym przez Turków Rodosie, stając się kartą przetargową w ręku Sułtana. czytaj dalej >>

Zmagania z Rosją

Na Mahmecie IV wygasła dynastia Girejów i tron objęli Czabanowie. Pierwszy władca Adil (1666-1671) zerwał sojusz z Rzeczypospolitą i spustoszył jej pogranicze. W odpowiedzi na to Polacy zaproponowali Moskwie, aby ta w zamian za ustępstwa terytorialne uderzyła na Krym. Wprawdzie Hadżi-Selim (1671-1678) odparł ataki rosyjskie, ale doprowadziły one do osłabienia chanatu. czytaj dalej >>

Tomasz Krysztofowicz