Powstanie Chmielnickiego
Powstanie Chmielnickiego - wojna domowa prowadzona w latach 1648-1655 przez kozactwo i chłopstwo ukraińskie pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej.
Bohdan Chmielnicki, rozpoczynając wiosną 1648 roku wojnę kozactwa i chłopstwa ukraińskiego przeciwko Rzeczypospolitej, przede wszystkim zawarł porozumienie o współdziałaniu z Tatarami krymskimi chana Islama III Gireja. Przy ich pomocy odniósł dwa wielkie zwycięstwa nad Polakami - nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem na Ukrainie. W zawartym po nich rozejmie, Chmielnicki zażądał od Rzeczypospolitej przyznania pełni praw dla ruskiej i prawosławnej Ukrainy, takich jakie miały Korona i Litwa: udział w Sejmie i Senacie, zmniejszenie władzy starostów polskich w miastach i zamkach oraz magnatów polskich nad włościami i majątkami na obszarach za Białą Cerkwią, które Chmielnicki traktował jako rdzenne ziemie kijowskie.
Gdy w maju 1648 roku zmarł król Władysław IV Waza i w Warszawie rozpoczął się sejm elekcyjny, zawieszenie broni zostało zerwane przez wojenne wypady księcia Jeremiego Wiśniowieckiego oraz pod naciskiem radykalnej "czerni" kozackiej pułkownika Maksyma Krzywonosa. Bohdan Chmielnicki ruszył wtedy jesienią w kierunku Lwowa. Do starcia z wojskami koronnymi, dowodzonymi przez trzech regimentarzy: Dominika Zasławskiego, Mikołaja Ostroroga i Aleksandra Koniecpolskiego, doszło pod Piławcami. W wyniku paniki, spowodowanej pogłoskami o zbliżaniu się tatarskiej ordy Gireja, najpierw trzej wodzowie, a potem cała armia polska, rozpierzchli się bez walki. Kozacy przejęli bogate tabory i ruszyli dalej na zachód, oblegając Lwów.
Jednak w listopadzie wojska kozackie odstąpiły od oblężenia Lwowa, na którym wymusiły bajeczny okup i obległy Zamość, który też złożył wielki okup. W międzyczasie na sejmie elekcyjnym w Warszawie królem obrany został Jan II Kazimierz Waza (1648-1668), młodszy brat Władysława IV, wobec którego Chmielnicki deklarował uległość. W grudniu nastąpiło zawieszenie broni i hetman zaporoski Bohdan Chmielnicki powrócił do Kijowa, witany tam owacyjnie.
W lutym 1649 roku rozpoczęły się rokowania pokojowe pomiędzy posłami Rzeczypospolitej i Chmielnickim w Perejasławiu. Nie dały pozytywnych wyników i latem wojna rozgorzała na nowo. Kozacy i Tatarzy oblegli wtedy dobrze umocnioną twierdzę Zbaraż. Zdążające na odsiecz oddziały polskie, prowadzone przez króla, zostały zaskoczone pod Zborowem, gdzie po kilkudniowych walkach doszło do porozumienia między Tatarami i Polakami o zaprzestaniu dalszych walk i do podpisania ugody zborowskiej z Chmielnickim. Sprowadzała się ona do zwiększenia rejestru wojska zaporoskiego do 40 tysięcy i wydzielenia dla Kozaków województw kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego, w których władzę miała sprawować szlachta prawosławna. Chan Islam Girej otrzymał "upominki" i został gwarantem ugody.
Po rocznym okresie względnego spokoju, w lutym 1651 roku ponownie rozpoczęły się działania wojenne na Ukrainie od uderzenia wojsk wojewody kijowskiego Stefana Czarnieckiego na niesforne oddziały kozackie pułkownika Nieczaja. Pod koniec czerwca rozegrała się wielka bitwa pod Beresteczkiem, w której Tatarzy i Kozacy Chmielnickiego ponieśli walną klęskę. Nie zostało to wykorzystane na skutek niechęci szlachty do dalszej wojny, niezgody magnaterii oraz rozruchów chłopskich w Wielkopolsce i górali Aleksandra Kostki-Napierskiego na Podhalu. Dopiero po kilku miesiącach, za Kozakami ruszyły jedynie królewskie wojska zawodowe. Równocześnie hetman polny litewski Janusz Radziwiłł zajął Kijów, a z Chmielnickim zawarto w Białej Cerkwi nowe porozumienie na znacznie gorszych warunkach dla niego.
Powstanie kozackie tliło się jednak nadal, a jesienią zapanowała prawie w całym kraju epidemia cholery, która zdziesiątkowała ludność całej Rzeczypospolitej. Jako ostateczną datę zakończenia powstania Chmielnickiego przyjmuje się styczeń 1654 roku, gdy Chmielnicki zawarł w Perejasławiu unię o włączeniu lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji oraz oddanie się Rady Kozackiej w opiekę carowi Rosji. Wypełniając jej postanowienia Rosja uderzyła na Rzeczpospolitą rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską.
W 1655 roku wojska polskie Piotra Potockiego i Tatarzy pod wodzą chana krymskiego Mehmeda IV Gireja pobili Kozaków w bitwie pod Jezierną zmuszając Bohdana Chmielnickiego do uznania formalnej zwierzchności Rzeczypospolitej nad Ukrainą.
Wikipedia